Alternatywne i wspomagające metody komunikacji (AAC)
Październik jest Międzynarodowym Miesiącem AAC, dlatego postanowiliśmy Wam przybliżyć to pojęcie!
Alternatywne i wspomagające metody komunikacji AAC (Augmentative and Alternative Communication – AAC) to wieloskładnikowy zestaw narzędzi i strategii wspierających komunikację osób mających trudności w porozumiewaniu się. Inaczej mówiąc, są to „wszelkie sposoby umożliwiające osobom ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi przekazywanie i odbieranie komunikatów” (1). AAC charakteryzuje się bardzo zindywidualizowanym podejściem i jej głównym celem jest takie dostosowanie metod i technologii do potrzeb i możliwości danej osoby, aby komunikacja była najefektywniejsza i z powodzeniem wykorzystywana w codziennym życiu.
Metody komunikacji dzielimy na:
– wspomagające, czyli takie, które na celu mają wspomaganie mowy u osób posługujących się nią w ograniczonym stopniu (z wadami wymowy, z niewyraźną mową lub z opóźnionym rozwojem mowy). W takim przypadku wprowadzane się symbole, gesty lub znaki graficzne, mające pomóc danej osobie lepiej rozumieć język oraz skuteczniej go używać. Wspomagające formy komunikacji najczęściej używane są równocześnie z mową i mają wzmacniać komunikaty werbalne.
– alternatywne, przeznaczone dla osób, które nie rozwinęły mowy lub nie używają jej do komunikacji (np. z afazją, opóźnionym rozwojem mowy), a także mających problemy z rozumieniem mowy. W takim przypadku wprowadzane się symbole, gesty lub znaki graficzne (lub inne systemy i techniki) mające na celu umożliwienie danej osobie komunikowania się z otoczeniem.
Dodatkowo, komunikację AAC możemy podzielić na wspomaganą (kiedy do komunikacji potrzebne są jakieś przedmioty – ikony, książki komunikacyjne, tablety, tablice) i niewspomaganą (kiedy komunikacja odbywa się bez nich).
Fakty i mity dotyczące AAC
1. Alternatywne i wspomagające metody komunikacji powodują, że dziecko nie rozwija mowy – badania wykazały, iż u 89% osób u których wdrożono AAC, wzrosła także ilość wokalizacji. Co więcej, po wdrożeniu AAC, nie wykazano spadku rozwoju mowy. (2)
2. Alternatywne i wspomagające metody komunikacji powinny być wprowadzane dopiero, gdy będziemy pewni, że dziecko nie rozwinie mowy czynnej – wprowadzane metody komunikacji AAC wpływają na rozwój poznawczy i emocjonalny dziecka, co przekłada się na rozwój kompetencji komunikacyjnych, dlatego nie należy czekać z ich wdrażaniem do zakończenia okresu rozwoju mowy dziecka.
3. Jeśli dziecko mówi kilka słów/zdań i rozumiane jest przez najbliższe otoczenie (rodzinę, opiekunów), to znaczy, że potrafi się komunikować i nie trzeba wprowadzać AAC – istotą AAC jest wprowadzenie takiego systemu, który wpłynie na komunikację nie tylko z najbliższym otoczeniem dziecka, ale będzie zrozumiały także w innych miejscach, szkole, sklepie, przez kolegów i koleżanki, aby w dalszych etapach rozwoju pozwolić na jak największą samodzielność dziecka.
4. Do wprowadzenia AAC potrzebny jest zakup bardzo drogiego sprzętu – aktualnie na rynku istnieje kilka skutecznych, ale kosztownych technologii, pomagających wdrożyć komunikację np. na tablecie, jednak samo AAC to sposób tworzenia zindywidualizowanych strategii komunikacyjnych dostosowanych do potrzeb dziecka i rodziny. Aktualnie coraz częściej wprowadzane są pomocne urządzenia (tablety, mówiki), jednak nie są one konieczne do wprowadzenia komunikacji zastępczej lub wspomagającej.
5. Alternatywne i wspomagające metody komunikacji nie mogą być stosowane u małych dzieci – AAC pomaga rozwijać systemy komunikacyjne także u małych dzieci. Istnieje nawet specjalny system Bobomigi, mający na celu komunikację z dziećmi w wieku niemowlęcym.
Przykładowe metody stosowane w ramach komunikacji AAC
-
- PECS (Picture Exchange Communication System) – ten system opisywany był już przez nas w tym artykule.
- Makaton – jest to program językowy umożliwiający porozumiewanie się dzieciom niemówiącym lub posługującym się mową w ograniczonym stopniu. Jest to podejście łączone, wykorzystujące równocześnie gesty, ikony graficzne oraz mowę. Gesty stosowane są symultanicznie z mową i służą jako wspomagająca forma komunikacji, mająca na celu wzmocnienie przekazywanego dziecku lub przez dziecko komunikatu.
W przypadku osób, które nie są w stanie wykonać gestu wykorzystywane symbole graficzne – w celach zakomunikowania informacji osoba wskazuje na symbol i w ten sposób sygnalizuje np. swoje potrzeby. Znakom graficznym, tak samo, jak i gestom, powinna towarzyszyć poprawna mowa (w miarę możliwości dziecka) i terapia logopedyczna. Zasady wykorzystywania symboli Makatonu są podobne, jak w innych systemach komunikacji AAC. Układ symboli w pomocach komunikacyjnych (tablicach/ książkach komunikacyjnych oraz pomocach komputerowych) może być kolumnowy, szeregowy, tematyczny – w zależności od preferencji użytkownika.
Wprowadzanie systemu komunikacji MAKATON opiera się na Pozytywnej Strategii Wymiany i ma kilka faz:
1. Inicjowanie komunikacji
2. Rozszerzenie użycia symboli graficznych z różnymi osobami i w różnych miejscach.
3. Dokonywanie wyboru pomiędzy symbolami graficznymi.
4. Tworzenie prostych zdań oraz precyzowanie próśb.
Po ustanowieniu komunikacji z dzieckiem/dorosłym, Program Językowy Makaton zakłada płynne przejście do nauki języka (w tym elementów gramatyki) oraz nauki czytania.
Przykładowe gesty i symbole:
Źródło: https://pppp.walbrzych.pl/makaton,264,pl
Fragment wiersza napisanego przy użyciu symboli Makaton:
Źródło: http://www.makaton.pl/wiersz-na-dzien-matki-symbole,117.html
- PIC (Pictogram Ideogram Communication) – jest to system obrazkowo-znakowy znany w Polsce pod nazwą Piktogramy. System składa się z czarno-białych symboli. Prosty biały symbol na czarnym tle ma ułatwić szybki odczyt wizualny. Piktogramy mogą być używane jako znaki do komunikacji, na tablicach tematycznych, w planach aktywności, planach dnia czy w programach komputerowych.
Źródło: http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/
- Tablice komunikacyjne – jest to zbiór symboli (obrazków, ikon, przedmiotów) umieszczonych na kartce/specjalnej podkładce, przedstawiających rzeczy lub czynności, które są istotne dla użytkownika AAC. Tablice mogą być stosowane pojedynczo lub być złożone w formę książki komunikacyjnej.
Źródło: https://www.kurantowa.zs4.lublin.eu/index.php/alternatywne-metody-komunikacji/
- Plany aktywności – za pomocą ikon przedstawiają dzieciom, jakie działania będą miały miejsce w ciągu ich dnia. Wskazują, co się aktualnie dzieje i co się będzie działo dalej. Mogą być również dużą pomocą przy samodzielnym wykonywaniu czynności samoobsługowych – za pomocą ikon można przedstawić dziecku sekwencję. np. mycia rąk czy ubierania się przy wyjściu z domu. Nieco więcej w tym temacie pisaliśmy w tym artykule.
- Paszport komunikacyjny – jest to rodzaj albumu/broszury, w którym zawarte są wszystkie najważniejsze informacje na temat danej osoby/dziecka. Najczęściej zawierają stronę tytułową, gdzie przedstawiony jest właściciel paszportu, dane kontaktowe do rodziców, informacje o przyjmowanych lekach, sposobach komunikacji, podstawowych potrzebach, a także wskazówki dotyczące podstawowych czynności samoobsługowych oraz jedzenia i picia. Paszporty komunikacyjne używane są najczęściej u osób, które nie są w stanie same przekazać tych informacji (np. osoby z afazją czy porażeniem mózgowym).
Źródło: https://afazja.org.pl/produkt/personalny-paszport-komunikacyjny/
Komunikatory:
– GRID – jest to oprogramowanie na telefon, komputer lub tablet wspomagające komunikację alternatywną, pozwalające na komunikację za pomocą symboli, tekstu lub symboli i tekstu. Do każdego symbolu nagrany jest komunikat dźwiękowy. Oprogramowanie zawiera gotowe pakiety plansz, które można dostosować do indywidualnych potrzeb użytkownika.
Źródło: https://www.arante.pl/grid-3.html
– MÓWik – jest to oprogramowanie do komunikacji wspomagającej i alternatywnej używane na tabletach z systemem Android. Użytkownik może tworzyć z symboli całe zdania i wypowiedzi, które następnie czytane są przez syntezator mowy.
Źródło: https://www.mowik.pl/oprogramowanie_mowik
– GoTalk – jest to urządzenie do komunikacji alternatywnej, które pozwala na nagranie komunikatów do poszczególnych pól z grafikami. Kartki z ikonami można na bieżąco wymieniać. GoTalk oferuje zarówno urządzenia dla początkujących, w których osoba ma do wyboru bardzo małą ilość komunikatów, a także bardziej skomplikowane z możliwością nagrania dużej ilości komunikatów. Każde urządzenie posiada także komunikaty stałe – najczęściej używane przez daną osobę i są one takie same na każdym poziomie nagrań.
Źródła: 1. http://sklep.altix.pl/de/go-talk-4; 2. https://aac.netidea.pl/komunikatory/2-go-talk-one.html; 3. http://www.phuimpuls.pl/gotalk_20.html
Jak wybrać system komunikacji alternatywnej i wspomagającej?
Wprowadzenie systemu komunikacji AAC powinna poprzedzać diagnoza, mająca na celu opis zaburzenia, wyjaśnienie przyczyn zaburzeń komunikacyjnych, określenie potrzeb i umiejętności osoby badanej, opisanie strategii i technik AAC mogących przynieść pozytywne efekty oraz przedstawienie zaleceń i wskazań do dalszej pracy. Na tej podstawie tworzony jest Indywidualny System Komunikacyjny, uwzględniający zasoby, potrzeby i możliwości danej osoby, a następnie wprowadzana jest indywidualnie dobrana strategia komunikacyjna.
W konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169 art. 2) możemy przeczytać: „Komunikacja” obejmuje języki, wyświetlanie tekstu, alfabet Braille’a, komunikację przez dotyk, dużą czcionkę, dostępne multimedia, jak i sposoby, środki i formy komunikowania się na piśmie, przy pomocy słuchu, języka uproszczonego, lektora oraz formy rozszerzone (augmentatywne) i alternatywne, w tym dostępną technologię informacyjno-komunikacyjną. „Język” obejmuje język mówiony i język migowy oraz inne formy przekazu niewerbalnego”. Jest to jasna informacja, iż komunikacja to podstawowe prawo osób z niepełnosprawnością, dlatego tak ważne jest ciągłe rozwijanie jej u osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi.
Bibliografia:
1. M. Grycman, B.B. Kaczmarek, „Podręczny słownik terminów AAC”, Kraków 2014, s. 347–348
2. Millar DC, Light JC, Schlosser RW, „The impact of augmentative and alternative communication intervention on the speech production of individuals with developmental disabilities: a research review”. J Speech Lang Hear Res. 2006 Apr;49(2):248-64. doi: 10.1044/1092-4388(2006/021). PMID: 16671842
– Grycman, M.; Kaczmarek, B. B. (2014), „Podręczny słownik terminów AAC”. Impuls
– Nosko-Goszczyńska, M. (2021). „AAC dla każdego. Poradnik dla rodziców i terapeutów”. Harmonia
– https://www.makaton.pl/http-wwwmakatonpl.html
– Borzęcka, A. (2016). „Komunikacja alternatywna i wspomagająca w pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu”. Konteksty Pedagogiczne, 2(6), 151–161
Autorką artykułu jest mgr Anna Głowacka.
Masz pytania lub wątpliwości? Zachęcamy do kontaktu: kontakt@fundacja-ara.org